Trudno jest żyć w konsensusie,

kiedy seks jest na przymusie.

Nie jestem filologiem. Moim guru w aspekcie polszczyzny jest profesor Jan Miodek. Od dawna miałam pragnienie, by nasz język wziąć w obronę przed językowymi chwastami. Wiem, sama niewiele zdołam zrobić, mogę najwyżej powalczyć z wiatrakami lub spróbować zawrócić Wisłę kijem. Nie mniej, na potrzeby II Skarbów Strzyżowian przygotowałam swoje wystąpienie w tej właśnie materii. Nie konsultowałam go z żadnym polonistą. Jeśli takiego wykształcenia Czytelnik doszuka się pomyłek i uproszczeń, proszę o powiadomienie mnie, bo jestem praktykiem słowa i słowo jest w centrum mojej osobistej i zawodowej uwagi. Zaczynajmy zatem od czasu sprzed blisko 200 lat. XIX w. to czas wielkiej polskiej literatury, troski o czystość języka i powstańczych zrywów, a te okoliczności sprzyjały szeroko pojętej polskości np. próbowano wtedy„obcy” uniwersytet zastąpić wszechnicą. Sytuacja geopolityczna uzasadniała obecność języków rosyjskiego i niemieckiego w mowie. Utrwalała wtręty z tych języków typu: wsio, chwatit, genug, ja (tak), ancug. Obecność w granicach ówczesnej Polski Lwowa i Wilna gwarantowała występowanie cech tych regionów – z zaśpiewem: proszy c’ebi , Kos’c’uszka, dźwięcznym h (wahadło, Bohdan) czy przedniojęzykowo-zębową spółgłoską ł (łapa), co słyszymy oglądając filmy z tamtych lat. W okresie międzywojennym mówi się o trwałej obecności gwary w polszczyźnie (bo ok. 80% Polaków nią się posługiwało), dopełnianej językami mniejszości narodowych (Rusini, Niemcy, Żydzi, Tatarzy) będącymi 1/3 całej populacji naszego kraju. Do języka ogólnego napływają wówczas i utrwalają się w nim pierwsze w dziejach polszczyzny anglicyzmy: mecz, trener, kort, dżokej, brydż, klub, biznes, komfort, strajk. Nowością w języku jest zaczynający się proces maskulinizacji form odnoszących się do kobiet – zwłaszcza zajmujących prestiżowe stanowiska (pani prezes, pani mecenas), a także nazwisk (pani Nowak, pani Curyło, pani Zaręba), chociaż ciągle obowiązują w tekstach urzędowych żeńskie postacie nazwiskowe (Nowakowa, Curyłowa, Zarębina, Nowakówna, Curylanka, Zarębianka).

 Lata II wojny światowej to czas słów – rodzimych i obcych, takich jak: nalot, sztukas, łapanka, godzina policyjna, getto, zsyłka, lagier, oflag, gestapo, ausweis. Koniec wojny to początek okresu niespotykanych ruchów ludności – ze wsi do miast, ze wschodu na zachód, spowodowanych zmianami granic państwa. W efekcie tereny ziem zachodnich i północnych, w których funkcjonuje tylko język literacki, to nowa jakość w historii języka polskiego – Polska stała się krajem narodowo jednorodnym z minimalnym procentem w pełni zasymilowanych mniejszości.

 Polska w latach 1945-1989 jest państwem należącym do bloku krajów tzw. demokracji ludowej. Realia tego okresu znalazły odbicie w języku: pegeer, sojusz robotniczo-chłopski, inteligencja pracująca, żelazna kurtyna, komitet centralny, gospodarka planowa, tysiąclatka, strajk okupacyjny, kartki na żywność, pewex, beton partyjny, pieriestrojka. Były to zarazem czasy cenzury przekazu, który przed 1989 r. nazwano nowomową (za Orwellowskim newspeak).Czasy gierkowskie to ogromny przyrost nowego słownictwa naukowego, technicznego i zawodowego (np. koparka, kruszarka, ładowarka, zwałowarka, montażownia, nastawnia, wykańczalnia). Dzięki środkom masowego przekazu i ograniczonym – ale postępującym, zwłaszcza po 1956 roku– kontaktom ze światem, przenikały do polszczyzny z Zachodu anglicyzmy: big-beat, dżinsy, hit, trend, prezenter, relaks, serial, western. Powojennie powstałe zapożyczenia to zapożyczenia sztuczne tj. wyrazy utworzone współcześnie, z greki i łaciny typu: dyktafon, kserokopia, logopedia. Rzeczywistość elektroniczna, która wkroczyła po 1989 roku i coraz powszechniejsze obcowanie z komputerem, internetem, pocztą mailową, telefonem komórkowym zmieniło radykalnie sposób porozumiewania się. Komputerowy świat wprowadził setki anglicyzmów, takich jak: digitalizacja, haker, laptop, link, reset, skaner, serwer, smartfon, spam. Potwierdzeniem wpływu elektroniki jest model budowy: e-...., takich jak: e-podpis, e-mail, e-faktura, e-PIT. W mowie potocznej odbierane są one jako obce polszczyźnie. Utrwalane za sprawą reklam zapadają  w świadomość i traktowane są neutralnie – zwłaszcza przez młodych ludzi stykających się z nimi od dzieciństwa. Wyraźna jest dominacja języka angielskiego w nazewnictwie gospodarczo-ekonomicznym: audyt, biznesplan, deweloper, grant, non profit, rating, sponsoring. W codziennym języku zauważalne jest anglizowanie wymowy nawet takich form, które są w dziedzictwem innych kręgów kulturowych jak: Dżosef Reicinger , kawa Dżejkobs, walka Dejwida z Golitem. Wpływ angielszczyzny widać wszędzie. Pokolenia starsze wzmacniały ekspresję wypowiedzi wtrętami obcojęzycznymi używając sentencji greckich, łacińskich, francuskich, niemieckich i rosyjskich – ad vocem, pardon, fertig, bumaga, chwatit. W wypowiedziach młodszych generacji tę funkcję pełnią wtręty angielskojęzyczne: sorry, wow, jestem cały happy, power, afterek, biforek, debeściak, kesz, lajcik. Młodzi Polacy żyją w rzeczywistości elektronicznej. Charakterystyczny dla języka informatycznego megabajt jest źródłem popularności cząstki mega – : megawypas( znakomite warunki), megamózg( wybitny student). Inny termin – reset– stał się wariantem wypoczynku, relaksu, odnowy, zregenerowania się, a dilejtowanie – kasowania. To zwrot popularny w języku sportowym, gdzie wraz z masakrowaniem wyparło wygrywanie, zwyciężanie, pokonywanie, faulowanie, przegrani nazywani są rozstrzelanymi lub zgilotynowanymi, a ich zwycięzcy poczuli krew i byli ich katami. Ekspansywność języka młodzieży to widoczna cecha polszczyzny po 1989 r., budują oni dwa światy językowe – ludzi młodych i starszych, nierozumiejących kontekstu słów typu: lol, flow, beka, dzban, wtopa. Charakterystyczne dla slangu młodzieżowego są ucięcia jak: komp, siema, dozo, nara, spoko, cze. Postępującą brutalizację codziennej mowy, lansują media z telewizją na czele. O potoczności świadczą takie formy, jak: strasznie, fajnie, szajba, jaja, facet, dobra, dzięki. Wulgarność stała się znakiem rozpoznawczym Polaków w Europie. Przeklinają wszystkie grupy społeczne, a usprawiedliwianie takich słów prowadzi do powstawania społecznych mitów, że forma zajebisty, kiedyś wulgarna, stała się neutralna.

Zmiany w języku są znakiem czasu. Coraz powszechniejsze jest przekonanie o zasadności nieodmieniania nazwisk – zwłaszcza w tekstach urzędowych: Pawłowi Krypel, zamiast Pawłowi Kryplowi, tradycyjne państwo Curyłowie wypierane są przez: państwo Curyło. Odchodzą grzecznościowe zwroty zawierające nazwiska pani Rędziniak, panie Haligowski, pani Gruszczyńska, zastępowane modelem imiennym, lansowanym szczególnie przez firmy, banki: panie Andrzeju, pani Ulu, pani Mariolko – bez względu na różnice wiekowe między partnerami rozmowy. Zwracanie się po imieniu obowiązuje programach telewizyjnych, a w wołaczach tychże imion przewagę zyskuje mianownik: żegnaj Hubert (Hubercie); dziękujemy Kasia( Kasiu). Model imienny, zaczyna się pojawiać nawet w relacjach rodzice–dzieci, teściowie–synowe/ zięciowie, tak jak odchodzą w przeszłość zwroty typu: proszę babci, niech mamusia zobaczy, niech tatuś powie, czy wujek przyjdzie?, zastępowane przez powszechne już „tykanie”: chodź, babciu, zobacz, mamo, powiedz, tato, przyjdziesz, wujku?To są znaki czasu rzeczywistości geopolitycznej, ekonomicznej, cywilizacyjnej, ukształtowanej w ostatnich latach dziejów polszczyzny.

Dawno w niebyt odeszły prześliczne określenia ilości- półtrzecia czyli dwa i pół, czy samoczwart tj. we czworo. Otrzymując spadek po mamie nie mówimy, że to macierzyzna, podobnie jak po babci- babizna. Gdy mamy zastrzeżenia do czyjegoś intelektu, nie mówimy o tej osobie- to hebes ( z łaciny tępy, głupkowaty) lub gułaj (gamoń). Tchórza określano kiedyś cykoriantem, dłużnika debitorem a opoja dusikuflem. Przekleństwa zapewne też były barwniejsze, do dziś w pamięci miłośników wojaka Szwejka pozostało: „od Krakowa wieje wiater, wszystko idzie na sermater”... Mnogość i barwność tych określeń każe mi się zastanowić czy kiedyś powstanie zawód tłumacza z polskiego na polski?

Jeden by nie chciał,

a drugi woli,

być w posiadaniu,

słabej silnej woli.

 Z czasów bycia chórzystką pozostało mi wspomnienie ćwiczenia artykulatorów poprzez dokładne wymawianie zdania : „Już październik jest za płotem, przeszedł cicho poprzez sad.” Właśnie dziś przeszedł z wiatrem, chmurami, chlustającym deszczem, więc wcale nie przechadzał się cicho. Ale już jest, umalowany, „ukoralowany” jarzębiną i głogiem, z czerwonymi „ włosami” z dzikiego wina. Jeszcze chwila i z ładną pogodą zaleje nam dusze zachwytem nad urodą jesieni. Bardzo lubię jesień- od sierpnia po listopad włącznie, to mój czas. Zawsze dobry i zawsze mi sprzyjający.

 Kiedyś październik miał dwie konotacje. Dla jednych był miesiącem oszczędzania, dla kolejnych był miesiącem modlitwy różańcowej. Obecnie, gdy o uwagę zabiega mnóstwo przeróżnych aktywności, wydarzeń, osób, ten najdłuższy w roku miesiąc (tak, tak- w związku z przejściem w czas zimowy jest o godzinę dłuższy od pozostałych, 31- dno dniowych miesięcy), znany bywa jako: miesiąc walki z rakiem, miesiąc Seniorów, miesiąc cyberbezpieczeństwa w Europie, miesiąc dobroci dla zwierząt, miesiąc różowej wstążki, miesiąc budowania świadomości społecznej na temat zespołu Downa, miesiąc ważenia tornistrów, miesiąc bez przemocy, miesiąc Skarbu Narodowego, ufff...Dużo tego!

 A ja chciałabym zwrócić uwagę miłych Czytelników na skarby słowa zawarte w polskich przysłowiach dotyczących patronów z tego uroczego miesiąca.

 „ Po świętym Franciszku chodzi bydło po owsisku.”

 „O świętej Brygidzie babie lato przyjdzie.”

 „ Święta Jadwiga szczapy dźwiga.”

 „ Święty Łukasz, czego po polu szukasz?”

 „ Święta Urszula perły w polu rozsnuła.”

 I w związku z tym, życzę tak Państwu jak sobie, by jak najdłużej były z nami dni z babim latem, a święta Urszula perły z przymrozków zatrzymała w swym skarbcu do późnego listopada.

Najpierw był chaos,

a potem Mao.

Niechaj z nieba

los Ci sprzyja,

niechaj Cię nie kąsa żmija,

niepokornych śmigaj batem,

szwagra oszczędź,

jam Ci bratem.

Czasem gdy sobie leżę,

tak do góry brzuchem,

to chętnie bym się przykrył

takim marnym puchem.

Seks dla niej

sprawą przyjemną,

tak się składa,

że nie ze mną.

Myślałam sobie ostatnio o takim powszechnie słyszanym popędzaniu czasu, jakby w życiu liczył się tylko odpoczynek: byle do piątku; czwartek to mały piątek; piąteczek, piątunio; nareszcie weekend; byle do wakacji; wakacje, niech żyją wakacje...Teraz wszyscy mają wakacje, a gdzie się podziały urlopy? Pomyślałam wtedy o wakacjach w moim dzieciństwie. Rodzice mieli urlopy, które oczywiście były krótsze od naszych wakacji, więc my, dzieci jechaliśmy na kolonie letnie. Bywały kolonie w miastach, umiejscowione w ośrodkach typu kemping. Ale najczęściej kolonie lokowane były na wsiach czy w małych miejscowościach i z reguły były to budynki szkół. Wspominam czasy, w których, w szkołach (dla mnie we wszystkich, w których jako kolonistka bywałam) były kuchnie. Więc kolonia mogła funkcjonować bez problemu, bo catering nie był słowem znanym, o używaniu czy wykorzystywaniu, nie mówiąc. Sam wyjazd na kolonie był ekscytujący, bo jechało się do miejsca pracy rodzica i stamtąd koloniści jechali do miejsca kolonii autobusem. Moje pokolenie nie jeździło szczególnie często, jeśli już to pociągiem. Samochody mieli nieliczni, nadto nie żyłam w środowisku, które talony na auto dostawało. Branie dzieci przez rodziców do ich pracy praktykowane było sporadycznie. Praca to dorosłość, dzieci pomagały rodzicom, ale nie pracowały. Wracając do spraw kolonii, sypialnie były w klasach lekcyjnych, gdzie ławki wyniesiono gdzieś, a w ich miejsce postawione były żelazne łóżka lub leżaki. Pamiętam jedną z kolonii, nasza grupa zajmowała klasę języka polskiego. Moje łóżko było pod portretem Żeromskiego. Boże, jaki on mi się wydawał stary i brzydki. Na fotografii miał pewno aż z 50 lat, ale dla dziesięciolatki równie dobrze mógł być w wieku węgla kamiennego. Bałam się go. Gdy księżyc swym zimnym blaskiem świecił po łysinie Żeromskiego, przenikały mnie dreszcze. Obok Żeromskiego wisiał Gałczyński, zdecydowanie przystojniejszy od tego pana który patronował mojemu miejscu spania. Na koloniach miewało się dyżury i w salach i na korytarzach, a nawet w kuchni, gdzie dopuszczano nas do skrobania ziemniaków. Nie przypominam sobie w związku z dostępem do noży żadnych krwawych zajść. Nikt zresztą nie miał zaburzeń zachowania w sensie dzisiaj rozumianym, a jeśli już miał, to nocą mógł liczyć na wyprostowanie charakteru „kocówą”. I rano już było po zaburzeniach. Kolonie z mojego dzieciństwa trwały 21- 26 dni. Wychowawcy budowali dzieciom tamy na rzeczkach, które w mojej pamięci często płynęły tuż obok tych szkół. Nad strumykami robiliśmy sobie „plaże” i tam wylegiwaliśmy się w słońcu. Naturalnie nie byliśmy posmarowani kremami z filtrem( fakt, że nie było wtedy dziury ozonowej), nikt nie miał na słońce uczulenia, ani nie dostawał pokrzywki. Niektórym zbyt gorliwym w tym eksponowaniu się zwyczajnie złaziła skóra. W tych prowizorycznych jeziorkach chlapaliśmy się wszyscy, ścigaliśmy się po kamieniach  tamy i nikomu to nie zaszkodziło, bo nikt nie był na wodę w rzeczce, błoto, czy nadrzeczną roślinność uczulony. Pamiętam, że w jednej z miejscowości pomysł z tamą spodobał się mieszkańcom i gdy wracali z krowami z pastwisk, to je w naszym jeziorku poili. Kolonistom to nie przeszkadzało, bo chlapanie i "pływanie" było do południa, a krowy piły bliżej wieczora. Organizowano nam różne zabawy, w tym podchody. Polegały one na skradaniu i czołganiu się w trawach, umiejętności czytania pozostawionych śladów, zdobywaniu czegoś co należało do drużyny przeciwnej. Rzecz jasna, nikogo nie oblazły kleszcze, zresztą to słowo zawarowane było dla narzędzi, a nie dla zwierząt. Do domów pisało się listy i czekało na odpowiedź. Nie pamiętam żebyśmy mieli jakieś pieniądze, jeśli to drobne. Nie były zresztą do niczego potrzebne, bo zakupy to był świat dorosłych, w sklepach zresztą nie było zbyt wiele atrakcji, a i my sami potrafiliśmy wymyślać zabawy z tego co było pod ręką i nie kosztowało nic. Jeśli padał deszcz, to chłopaki grali w ping- ponga, czy w gry planszowe, a dziewczyny rozkładały koce na korytarzach i zawzięcie grały w hacele. Dużo czytaliśmy, bo na koloniach zawsze funkcjonowały biblioteki. Pamiętam codzienną gimnastykę i dalekie spacery czy raczej wyprawy. Chodziliśmy do lasu na poziomki, czernice i maliny, jak nogi i ręce ostrężyny podrapały, to należało ranę polizać i przykleić liść babki. Pewno była jakaś higienistka, albo przynajmniej apteczka, ale nie przypominam sobie żebyśmy z tych dobrodziejstw nagminnie korzystali. Jedzenie było w kategorii „takie o”, ale brzuchy raczej rzadko kogo bolały, choć nie było wykazu alergenów w potrawach. A nawet sądzę, że takiego słowa też jeszcze nie wymyślono. Po powrocie z kolonii z reguły długo korespondowaliśmy z wieloma jej uczestnikami. Zresztą, kto raz na dobrą kolonię pojechał, chciał jeździć każdego roku. Miałam takiego kolonijnego, wieloletniego korespondenta, z którym przez wiele lat spotykaliśmy się latem, nazywał się Błachy. Ogromnie byłam zdziwiona, że słowo błahy pisze się poprawnie właśnie tak. Byłam zapaloną kolonistką. Jeździłam co roku. To nic, że najczęściej na wieś. To nic, że warunki były gorsze niż miałam w domu. W koloniach była magia życia niefrasobliwego, pełnego zabawy, fajnych pomysłów, nowych znajomości i braku szkolnych obowiązków. Nie pamiętam z tego okresu żebym znała słowo „nuda”. Jestem zresztą przeświadczona, że dla wielu z nas było ono obce. Zastanawiam się co stało się ludziom, że ta radość dzieciństwa wraz z kolonijną frajdą, ta pasja do kreatywnych zabaw, chęć wspólnych szaleństw musiały zniknąć?

Potrzebny adwokat.

Jest zagrożony wyrokiem,

po zabiciu wzrokiem.